Czas na architekturę regnerującą
Architektura i Klimat

Najwyższy na świecie drewniany wieżowiec, Brumunddal, 2019, fot. Øyvind Holmstad,
commons.wikimedia.org

Szanowny Panie Dziekanie Wydziału Architektury Politechniki Krakowskiej,
Szanowne Panie Dziekan i Szanowni Panowie Dziekani,
Szanowni Boomersi, 

zadziwia, że Wydział Architektury Politechniki Krakowskiej z dumą ogłasza rozstrzygnięcie Ogólnopolskiego Akademickiego Konkursu na najlepszą pracę dyplomową roku Architektura Betonowa 2020. A tymczasem świat naukowy i Komisja Europejska, a nawet biurokraci z Brukseli, mówią: Zielony Ład1 i kryzys klimatyczny. Na stronie internetowej ogłaszającej wyniki konkursu czytamy (i tutaj pozornie wysoki poziom dotychczasowego zdziwienia rośnie): „Doroczny, ogólnopolski konkurs zyskał akceptację środowisk akademickich […], prestiż konkursu budują członkowie Jury – autorytety świata nauki i architektury i studenci-dyplomanci prezentujący talent i wiarę w rolę betonu – niezwykłego materiału współczesnej architektury”. W jury rzeczywiście znajdują się dziekani wydziałów architektury z całej Polski. Czy wszyscy wierzą w rolę betonu, niezwykłego materiału? Mam nadzieję, że nie. Czy można łączyć albo oddzielić prestiż architektury i konkursu od jego negatywnego wpływu na środowisko? Corbusier już w 1927 chwalił beton jako materiał jednorodny 2, a Frank Lloyd Wright określał go jako naturalny 3, Rudofsky badał betonową architekturę wernakularną na Cykladach w swojej pracy doktorskiej obronionej w 1931 roku. Ale prawie sto lat temu nie znali oni efektów, jakie może przynieść użycie takiego materiału w architekturze. Szukali materiału, który pomoże zrealizować ich agendę.

Przypomnę, że Ursula von der Leyen ogłosiła już Nowy Europejski Bauhaus 4, program, który wraz z programem Fala Renowacji 5 zakłada (termo)modernizację większej części budynków (tzw. building stock) w Europie. Jak wskazują szacunki Komisji Europejskiej, aż 75% budynków jest niewydajne energetycznie, a tylko 1% z nich przechodzi co roku takie remonty, które poprawiają ich energooszczędność. Nowy Europejski Bauhaus jest możliwością dla młodego pokolenia architektów i projektantów z całej Unii Europejskiej, aby Europa stała się pierwszym regionem neutralnym pod względem emisji dwutlenku węgla. Aby to zrobić, potrzebni są eksperci, w tym architekci, którzy rozumieją wpływ środowiska zabudowanego na kryzys planetarny.

Przypomnę, że cement, składnik betonu, odpowiada za 8% 6 światowej antropogenicznej produkcji dwutlenku węgla. A wiemy, że produkcja gazów cieplarnianych negatywnie wpływa na przyszłość planety i naszą. I wiemy, że o tę przyszłość walczą piątkowe strajki Extinction Rebellion, Fire Drill Fridays i setki innych organizacji. Warto spojrzeć na wpływ środowiskowy konstrukcji z betonu zbrojonego w porównaniu na przykład z tą z glulamu (ang. glulam – glued laminated timber, czyli laminowane drewno klejone) i stalą. 

Gleis 21 w Wiedniu, wykorzystane materiały minimalizują negatywny wpływ budynku na środowisko, fot. Adrian Krężlik

Do porównania niech posłuży nam 3-metrowa belka o takich samych właściwościach nośnych (tzw. functional unit) i jej wpływ na środowisko od momentu pozyskania materiału do momentu budowy, tzw. fazy produkcji materiału A1-A3. Wpływ analizujemy według ekologicznych wskaźników oceny: GWP (potencjał ocieplenia klimatu), ODP (potencjał niszczenia ozonu), POCP (potencjał wytwarzania ozonu fotochemicznego), AP (zakwaszenie oceanów), EP (potencjał eutrofizacji) dla tych trzech materiałów, opracowanych przez kopenhaskie Center for Industrial Architecture, The Royal Academy – Architecture, Design, Conservation, i zorganizowane w piramidzie materiałów 7. Analizy wskazują, że beton ma dwukrotnie mniejszy negatywny wpływ na potencjał ocieplenia klimatu niż stal, ale glulam ma wpływ pozytywny i zmniejsza ten potencjał. Czyli mówimy tutaj o działaniu regenerującym, co potwierdza regułę, że jeśli przyjrzymy się materiałom roślinnym, również trzcinie, wiklinie czy algom i grzybom, to okazuje się, że mają one pozytywny wpływ na środowisko, ale ciągle nieznane są jako zindustrializowane materiały budowlane. Ponadto beton powoduje 9 razy większe zakwaszenie oceanów. Glulam ma za to wyższy niż beton potencjał niszczenia ozonu. Stal przegrywa we wszystkich kategoriach, sprawiając, że współczynniki innych materiałów stają się nieczytelne na wykresach. Wszystkie te czynniki należy wziąć pod uwagę, sprawdzając cykl życia budynku. Załączony diagram pokazuje zależności pomiędzy wskaźnikami. Co więcej, współczynnik przenikalności cieplnej betonu wynosi 2 W/km2, stali 48 W/km2, a glulamu tylko 0,12 W/km2, czyli 16-krotnie mniej.

Porównanie wpływu na środowisko materiałów budowlanych w pięciu kategoriach GWP
(potencjał ocieplenia klimatu), ODP (potencjał niszczenia ozonu), POCP (potencjał wytwarzania ozonu fotochemicznego), AP (zakwaszenie oceanów), EP (potencjał eutrofizacji) na podstawie badań KADK, źródło: https://www.materialepyramiden.dk/

Zastanawiam się, co robią katedry materiałów na politechnikach? Czy biją na alarm?

Pamiętam, że gdy byłem jeszcze studentem architektury na Politechnice Łódzkiej (2004–2010), to na ten konkurs był hype, bo prestiżowy, bo nagrody, bo w Krakowie. Nigdy nie wziąłem w nim udziału, ale wtedy przez myśl mi nie przeszło, że beton może mieć taki wpływ na środowisko. Gdy w tytule mojego dyplomu umieściłem „rozwój zrównoważony”, recenzentka powiedziała, że się na tym nie zna i nie wie, co z tym zrobić. Przypomnę, że w Komisja Brundtlandy opracowała pojęcie „rozwój zrównoważony” już w 1987, Szczyt Ziemi odbył się w Rio de Janeiro w 1992 roku, a w 2002 roku William McDonough i Michael Braungart opublikowali (nieprzetłumaczoną na polski do dziś) książkę Cradle to Cradle: Remaking the Way We Make Things o gospodarce w obiegu zamkniętym, również w kontekście projektowania. A to tylko kilka z dziesiątek publikacji na ten temat. Nie wiem, dlaczego na początku lat dwutysięcznych my, studenci, jeszcze tego nie wiedzieliśmy. Internet raczkował, biblioteka wydziałowa ziała złem. Dziś młodzi już wiedzą i z moich doświadczeń – również akademickich – wynika, że często wiedzą więcej od wykładowców. Podobnego zdania jest zresztą profesor Bożena Ryszawska z Uniwersytetu Wrocławskiego, która w czasie konferencji „Pomiędzy wzrostem a katastrofą” jasno mówi, że dziś świadomość i wiedza jest w młodym pokoleniu, że akademia zawodzi.

Drewniane belki nośne w Pawilonie Słowenii zamiast betonowych przypominają o możliwości powrotu do lokalnych i tradycyjnych materiałów, Expo 2018, Mediolan, fot. Adrian Krężlik

Oczywiście ten konkurs to jedynie przykład opieszałości zmian programu edukacji, który nie uwzględnia zmiany klimatu, utraty bioróżnorodności i negatywnego wpływu architektury na środowisko naturalne. Można spojrzeć na inne konkursy, czy uwzględniają kwestię środowiska jako kluczowy temat.

Szanowni boomersi (wszyscy nimi bywamy), organizowanie takich konkursów, celebrowanie takiej architektury już było. Klementyna Suchanow 8 ogłosiła ostatnio XXI wiek, wreszcie. Wiek wspólnych działań na rzecz wzmocnienia środowiska. Do tego ruchu zaproszeni są wszyscy. Proponuję nowy konkurs: Architektura Regenerująca – kto chciałby zorganizować? 

1.  Komunikat Komisji do Parlamentu Europejskiego, Rady Europejskiej, Rady, Komitetu Ekonomiczno-społecznego i Komitetu Regionów, Europejski Zielony Ład, COM (2019) 640 final, EUR-Lex,[online], https://eur-lex.europa.eu/legal-content/PL/TXT/?uri=COM:2019:0640:FIN, [dostęp: 14.02.2021].

2. Le Corbusier, W stronę architektury, Centrum Architektury, 2016.

3. F.L. Wright, In the Cause of Architecture VII: The Meaning of Materials – Concrete, The Architectural Record, 2016, [online], https://www.architecturalrecord.com/articles/11508-in-the-cause-of-architecture-vi-the-meaning-of-materialsglass, [dostęp: 14.02.2021].

4. Press statement by President von der Leyen on the New European Bauhaus, [online], https://ec.europa.eu/commission/presscorner/detail/en/statement_20_1902, [dostęp: 14.02.2021].

5. Fala renowacji na potrzeby Europy – ekologizacja budynków, tworzenie miejsc pracy, poprawa jakości życia.

6. The Cement Sustainability Initiative: Our agenda for action, World Business Council for Sustainable Development, 2002.

7. The Construction Material Pyramid, [online], https://www.materialepyramiden.dk/, [dostęp: 14.02.2021].

8. Konferencja prasowa Rady Konsultacyjnej, 24.11.2020.

Adrian Krężlik

projektant, który zajmuje się współczesnymi problemami architektury w kontekście zmian technologicznych i kryzysu ekologicznego. Prezes Fundacji Architektury Współczesnej, założyciel platformy edukacyjnej Architektura Parametryczna, wykładowca Weißensee Kunsthochschule w Berlinie oraz School of Form, doktorant Uniwersytetu w Porto. Doświadczenie zdobywał, projektując biurowce w Chinach, centra kultury w Meksyku i placówki badawcze na Bliskim Wschodzie.